ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΕΞΑΡΤΗΤΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΕΞΑΡΤΗΤΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ

Του Φοίβου Ζαφειρίδη
Πανελλήνια Ενημερωτική Συνάντηση για τα Ναρκωτικά, 3,4 και 5 Μαρτίου Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας, Αθήνα 1988

Α. ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ

“ Η χρήση σκληρών ναρκωτικών παρουσιάστηκε στην Ελλάδα τα τελευταία 5 χρόνια, ως συνέπεια της βιομηχανικής ανάπτυξης και των συνεπακόλουθων της. Εκτιμώντας τη μεταβατική φάση στην οποία βρίσκεται αυτή τη στιγμή η ελληνική κοινωνία υπολογίζουμε σε μια ταχύτατη εξάπλωση του φαινομένου. Η αποικοδόμηση των παραδοσιακών δομών και παράλληλα η έλλειψη νέων που θα τις αναπληρώσουν σταδιακά, η μαζική εισαγωγή από τη Δύση ενός άκρατου καταναλωτισμού και προτύπων ζωής ξένων προς την Ελληνική παράδοση, αποτελούν παράγοντες που ενισχύουν την ταχύτατη εξάπλωση της χρήσης των ναρκωτικών ουσιών”.
Η παραπάνω παράγραφος είναι από την εισήγηση μου στο “14ο Παγκόσμιο Συνέδριο για τη θεραπεία και πρόληψη της τοξικομανίας”, που έγινε στην Αθήνα την Άνοιξη του 1984. Σήμερα, παρά το γεγονός ότι δεν έχει κλείσει καλά-καλά η πενταετία από τότε, είμαστε στη δυσάρεστη θέση να επιβεβαιώσουμε τις προβλέψεις μας.
Μπορεί κανείς με απόλυτη βεβαιότητα να ισχυρισθεί ότι ο αριθμός των εξαρτημένων ατόμων, τόσο από νόμιμες όσο και παράνομες ναρκωτικές ουσίες έχει υπερδιπλασιαστεί μέσα στην τελευταία πενταετία. Ιδιαίτερα θα πρέπει να τονισθεί η ταχύτητα της αύξησης κατάχρησης σκληρών αλκοολούχων ποτών καθώς και ηρεμιστικών που αποδεικνύεται από πολλούς έμμεσους δείκτες. Όσον αφορά τις παράνομες ουσίες, με βάση τον ετήσιο αριθμό θανάτων και τον διεθνή εμπειρικό κανόνα του 1% υπολογίζουμε ότι αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα θα πρέπει να υπάρχουν περίπου 8.000 χρήστες ηρωίνης και 25.000 χρήστες των λεγόμενων μαλακών ναρκωτικών, αφού είναι γνωστό ότι στον 1 χρήστη σκληρών ναρκωτικών αντιστοιχούν 3 περίπου χρήστες μαλακών ναρκωτικών.
Στην Ευρώπη ο αριθμός των εξαρτημένων από ηρωίνη φαίνεται να έχει περάσει το 1.500.000, ενώ οι θάνατοι από τις επιπλοκές του αλκοολισμού έχουν πολλαπλασιαστεί τα τελευταία χρόνια. Στην Αμερική ο συνολικός αριθμός των εξαρτημένων από ηρωίνη, μεθαδόνη, κοκαίνη και κρακ έχει ξεπεράσει το 2% του πληθυσμού.
Νομίζω ότι αυτά τα λίγα στοιχεία αρκούν για να μας καταδείξουν τις διαστάσεις του προβλήματος. Ένα πρόβλημα που έχει αναχθεί στο υπ’ αριθμόν 1 πρόβλημα για τις σύγχρονες κοινωνίες.
Η ανάπτυξη της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας συμβαδίζει με την ανάπτυξη του προβλήματος της κατάχρησης φαρμακευτικών ουσιών και αυτό δεν αποτελεί βέβαια τυχαίο γεγονός. Η επίλυση μιας σειράς απλών βιοποριστικών προβλημάτων, η αποξένωση, η μοναξιά των μεγαλουπόλεων, η εντατικοποίηση της εργασίας, το στρες και ο ανταγωνισμός που επιβάλλουν οι σύγχρονοι ρυθμοί ανάπτυξης, καθώς επίσης η ψευδαίσθηση της κατάκτησης της ευτυχίας μέ την συσσώρευση χρήματος και δύναμης , φαίνεται ότι αποτελούν σημαντικές πλευρές της αιτιολογίας του προβλήματος.
Την υπόθεση αυτή του συσχετισμού της αυξανόμενης κατάχρησης ψυχοτρόπων ουσιών με το πολιτισμικό υπόβαθρο και τα αδιέξοδα των σύγχρονων βιομηχανικών κοινωνιών, ενισχύει η αναδρομή στην εξελικτική πορεία του προβλήματος. Στις αρχές του 19ου αιώνα υπήρχαν ήδη στην Αμερική αρκετές χιλιάδες οπιομανών. Tο 1832 παράγεται εκχύλισμα του οπίου που ονομάστηκε κωδείνη. Χρησιμοποιήθηκε ως φάρμακο ενάντια στο βήχα, τους πόνους και την εξάρτηση από όπιο. Το 1856 κυκλοφόρησε η εναίσιμη μορφίνη που χρησιμοποιήθηκε σαν ισχυρό φάρμακο για το σωματικό πόνο. Λίγο αργότερα κάνει την εμφάνισή της η κοκαίνη που για κάποιο μικρό χρονικό διάστημα χρησιμοποιήθηκε στην θεραπεία των εξαρτημένων από μορφίνη και κωδείνη.
Γύρω στα 1900 υπήρχαν στην Αμερική αρκετά έντονα τα σημάδια ενός κοινωνικού προβλήματος που αποτελούσαν οι δεκάδες χιλιάδων τοξικοεξαρτημένων από το όπιο, τα παράγωγα του και την κοκαίνη. Η Αμερικανική κοινωνία δεν είχε αντιληφθεί ακόμα μέσα σε ποιον φαύλο κύκλο έχει αρχίσει να εμπλέκεται. Προσβλέπει με ελπίδα, και περιμένει τη λύση του προβλήματος μέσα από τα επιτεύγματα της τεχνολογικής και βιομηχανικής επανάστασης. Τις προσδοκίες για εύκολη και αποτελεσματική λύση αναλαμβάνει να ικανοποιήσει ένας ανερχόμενος φαρμακευτικός κολοσσός, η φίρμα BAYER. Παρουσιάζει με υπερηφάνεια το 1898 την τελευταία της ανακάλυψη που ονομάζεται ηρωίνη! Αυτό αποτελούσε φάρμακο για κάθε πρόβλημα του σύγχρονου ανθρώπου. Κυκλοφορεί ελεύθερα και διαφημίζεται με μεγάλες αφίσες από την BAYER σαν φάρμακο κατά των ρευματικών πόνων, της ημικρανίας, της κατάθλιψης και ανάμεσα σε δεκάδες άλλες παθήσεις προτείνεται και για την θεραπεία των εξαρτήσεων από μορφίνη, κωδείνη και το όπιο. Καμία απολύτως αμφισβήτηση δ εν υπήρξε στην πρόταση της BΑYER. Άλλωστε οι κινήσεις πολιτών και επιστημόνων κατά της αλόγιστης κατανάλωσης φαρμάκων και υπερκατανάλωσης των πάσης φύσεως νέων τεχνολογικών επιτευγμάτων εμφανίστηκαν πολύ αργότερα.
Ως αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής καταγράφονται το 1914 μόνον στις Η.Π.Α πάνω από 200.000 ηρωινομανείς. Παρόλα αυτά οι οπαδοί της άποψης ότι ψυχολογικά και κοινωνικά αδιέξοδα -όπως το πρόβλημα της εξάρτησης- μπορούν να λύνονται μέσα σε βιοχημικά εργαστήρια δεν αποθαρρύνθηκαν. Έτσι την δεκαετία 1920-30 μετά την ανακάλυψη και την εισαγωγή στην θεραπευτική πράξη των βαρβιτουρικών ,τροφοδοτούν με νέες φρούδες ελπίδες την διεθνή κοινή γνώμη, έως ότου αποδειχθεί ότι τα βαρβιτουρικά εκτός από εξαρτητικές ουσίες, είναι σε μεγάλες δόσεις περισσότερο επικίνδυνα από τα οπιούχα. Νέες προσδοκίες δημιουργεί την δεκαετία του ’50 η ανακάλυψη των ψυχοφαρμάκων. Οι πρώτες έρευνες, είναι μας λένε, άκρως ενθαρρυντικές! Αποδεικνύεται όμως σύντομα, ότι τα ψυχοφάρμακα είναι αποτελεσματικά σε ελαχιστότατες περιπτώσεις εξαρτημένων ατόμων με διπλή διάγνωση. Έτσι και αυτό το κύμα ευφορίας υποχωρεί. Αλλά παραμένει αμφίβολο αν κοινωνία εισέπραξε το μήνυμα από τις επαναλαμβανόμενες ατελέσφορες επενδύσεις σε νέες επιστημονικές ανακαλύψεις και τεχνολογίες, για επίλυση των προβλημάτων της.
Το 1967 η Αμερικανική κυβέρνηση υιοθέτηση και εφάρμοσε τα προγράμματα “Υποκατάστασης με μεθαδόνη”. Η Μεθαδόνη είναι συνθετικό παράγωγο του οπίου και έχει όμοια φαρμακευτική δράση με την ηρωίνη που είναι ημισυνθετικό παράγωγο του οπίου. Διαφέρει όμως από αυτή στην διάρκεια δράσης (περίπου 16 ώρες μετά την λήψη) και στο γεγονός ότι η λήψη γίνεται από το στόμα. Σύμφωνα με τους εμπνευστές των προγραμμάτων αυτών, το ναρκωτικό μεθαδόνη χορηγείται ελεύθερα από ειδικά κέντρα σε καθημερινή βάση, ενώ με σταδιακή ελάττωση της χορηγούμενης δόσης επρόκειτο τάχα να θεραπευτούν οριστικά οι εξαρτημένοι από ηρωίνη.
Η υπόθεση της θεραπείας της εξάρτησης από ηρωίνη με μεθαδόνη δεν επιβεβαιώθηκε στην πράξη. Κανείς από εγγεγραμμένους στα προγράμματα μεθαδόνης δεν δεχόταν την βαθμιαία ελάττωση της δόσης του. Σύμφωνα με αναδρομικές έρευνες που έγιναν μερικά χρόνια αργότερα, το μεγαλύτερο ποσοστό από τους πελάτες αυτών των προγραμμάτων , πήγαιναν πάλι στη μαύρη αγορά το βράδυ και αγόραζαν ηρωίνη. Άλλωστε στην Αμερικάνικη αγορά μπήκαν τα τελευταία χρόνια καινούργιες ναρκωτικές ουσίες σε ευρεία χρήση όπως η κοκαΐνη και το κρακ, και έτσι η υπόθεση της θεραπείας του προβλήματος των ναρκωτικών με τη μεθαδόνη έληξε οριστικά. Η αποτυχία της προσπάθειας με μεθαδόνη έδειξε πόσο απλοϊκή και λαθεμένη είναι η φαρμακευτική αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων.
Εκτός όμως από την ιατροφαρμακευτική προσπάθεια απέτυχαν στον περιορισμό της εξάπλωσης της χρήσης των ναρκωτικών και η αστυνομική καταστολή και η νομοθετική αντιμετώπιση. Πολλές χώρες προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν την κατάσταση εκσυγχρονίζοντας την νομοθεσία τους και την αστυνομική τους οργάνωση. Αυξήθηκαν οι ποινές των εμπόρων και εφοδιάστηκαν οι αστυνομικές αρχές με τα τελειότερα σύγχρονα μέσα, πουθενά όμως δεν φαίνεται κάποια αποτελεσματικότητα ανάλογη της προσπάθειας. Η ζήτηση συνεχίζει να αυξάνει, ο αριθμός των εμπόρων του λευκού θανάτου συνεχίζει να αυξάνει.
Διάκριση σκληρών και μαλακών ναρκωτικών επιχειρήθηκε επίσης σε μια σειρά από χώρες, σε μια προσπάθεια αντιμετώπισης της εξάπλωσης της χρήσης. Και παρόλο που η νομοθετική διάκριση ανάλογα με την ιατρική επικινδυνότητα αποτελεί ίσως μια έντιμη νομική διευθέτηση - γιατί δεν μπορεί π.χ. να ποινικοποιείς την απλή χρήση του χασίς όταν την ίδια στιγμή αφήνεις να κυκλοφορούν ελεύθερα μια σειρά από φαρμακευτικά σκευάσματα και το αλκοόλ, που η ιατρική τους επικινδυνότητα είναι αποδεδειγμένα μεγαλύτερη, - δεν παρατηρήθηκε καμία ουσιαστική μείωση στους δείκτες εξάπλωσης της κατάχρησης ναρκωτικών ουσιών.
Είναι σαφές ότι ούτε η ιατροφαρμακευτική θεραπεία, ούτε η αστυνομική καταστολή, ούτε η νομοθετική ρύθμιση απέδωσαν ουσιαστικά αποτελέσματα στην αντιμετώπιση του προβλήματος της εξάπλωσης της χρήσης των ναρκωτικών ουσιών. Ίσως στην κατανόηση των πραγματικών αιτίων του προβλήματος μας βοηθά η απάντηση που έδωσε ένας αγρότης καλλιεργητής οπίου στο Νεπάλ, σε ντοκιμαντέρ που προβλήθηκε από την Γαλλική τηλεόραση. Στην ερώτηση του Δυτικού δημοσιογράφου γιατί συνεχίζει να καλλιεργεί το όπιο ενώ ξέρει ότι απ’ αυτό πεθαίνουν χιλιάδες παιδιά στη Δύση, απάντησε με αφοπλιστική αφέλεια: Μήπως και εσείς δεν ξέρετε ότι με τις βόμβες που παράγετε σκοτώνονται τα δικά μας παιδιά; Γιατί λοιπόν συνεχίζετε και τις παράγετε;
Νομίζω ότι η στιχομυθία είναι άκρως διαφωτιστική.
Την ερώτηση χαρακτηρίζει η έπαρση και η ψευδοηθικολογία του δυτικού κόσμου. Η απάντηση είναι αποκαλυπτική. Ξεσκεπάζει την υποκρισία μας. Επισημαίνει τις εσωτερικές αντιφάσεις του συστήματος μας, αναδεικνύοντας έτσι την κρίση των αξιών και οραμάτων που διέρχεται αυτή τη στιγμή η Δυτική κοινωνία. Κρίση βαθιά ηθική, πνευματική και ιδεολογική. Θέτει επίσης το ερώτημα, ποιος έμαθε σε αυτόν το φτωχό αγρότη του Νεπάλ ότι το κέρδος είναι μια αξία πιο ισχυρή από οποιαδήποτε ηθική; Ποιος του δημιούργησε την ανάγκη για περισσότερα καταναλωτικά αγαθά, που ίσως δεν του είναι πραγματικά αναγκαία, για να νοιώσει πιο ευτυχισμένος ;
Φοβάμαι ότι ο δυτικός πολιτισμός δεν θα μπορέσει ποτέ να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της εξάπλωσης των ναρκωτικών αν προηγουμένως δεν κατορθώσει να αντιμετωπίσει το αφελές ερώτημα του Ασιάτη αγρότη. Φοβάμαι δηλαδή ότι παρά το γεγονός ότι τα ναρκωτικά παράγονται σε μακρινές χώρες της Νότιας Αμερικής και της Άπω Ανατολής το πρόβλημα δεν βρίσκεται εκεί αλλά μέσα στις δικές μας κοινωνίες, στη προσωπική μας στάση. Πόσο ειλικρινείς και τίμιοι είμαστε με αυτά που υποτίθεται ότι πιστεύουμε, πόσο συμβαδίζουν οι λόγοι με τις πράξεις μας, πόσο ξεκάθαρα είναι τα μηνύματα που δίνουμε στη νέα γενιά της Δύσης και στους ανθρώπους του τρίτου κόσμου, που υποτίθεται ότι τους εξάγουμε τον πολιτισμό μας.

Β. ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ

Είναι πολύ σημαντικό να σας κοινοποιήσω κάποιες βασικές θέσεις γύρω από το πρόβλημα της εξάρτησης από φαρμακευτικές ουσίες, και να σας διευκρινίσω ότι θεωρώ πάρα πολύ σπουδαία τη διατύπωση αυτών των θέσεων γιατί προέρχονται από την εμπειρία μου με εκατοντάδες χρήστες ψυχοτρόπων ουσιών και τις οικογένειες τους. Θεωρώ ακόμα απαραίτητη την διατύπωση αυτών των θέσεων γιατί ανατρέπουν πολλούς μύθους που συνειδητά ή ασυνείδητα διασπείρουν αυτόχρηστοι περί τα ναρκωτικά ειδικοί που εμφανίστηκαν τα τελευταία χρόνια και στην Ελλάδα. Στην Ελλάδα είσαι ότι δηλώσεις, αλλά σε θέματα όπως τα ναρκωτικά που σχετίζονται άμεσα με την ζωή και τον θάνατο θα όφειλαν όλοι να είναι πιο προσεκτικοί. Η προχειρότητα ,η παραπληροφόρηση και η χρήση του προβλήματος για ιδιοτελείς σκοπούς, παρά το προφανές κόστος, αποτελούν σημεία των καιρών.

1. Η υπόθεση της αντιμετώπισης της εξάπλωσης των ναρκωτικών δεν είναι υπόθεση μόνον των ειδικών ψυχιάτρων και ψυχολόγων. Είναι θέμα του κάθε υπεύθυνου πολίτη. Οφείλει όμως να διαθέτει υψηλό κίνητρο και ολοκληρωμένη εκπαίδευση.

2. Το πρόβλημα των ναρκωτικών δεν υπάρχει επειδή υπάρχουν οι ναρκωτικές ουσίες. Υπάρχει γιατί υπάρχουν μικρο-και μακροκοινωνικές δομές που παράγουν ευάλωτα άτομα.

3.Στην πρωτοπαθή εξάρτηση (εξάρτηση δηλαδή που δεν αναπτύσσεται ως δευτερεύον σύμπτωμα μιας ψυχιατρικής νόσου) ο χρήστης δεν είναι άρρωστος με την ιατρική έννοια του όρου. Υπάρχουν βέβαια παράγοντες προδιαθετικοί, που προδιαγράφουν ως ένα βαθμό την εξέλιξή του, όπως τα παιδικά του χρόνια, η συναισθηματική του πληρότητα κ. τ. λ., και για τους οποίους δεν ευθύνεται ο ίδιος . Από την στιγμή όμως που θα γίνει χρήστης και μετά θα πρέπει να αναλάβει τις ευθύνες του για τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζεται το πρόβλημά του. Δεν μπορούμε δηλαδή να δώσουμε ελαφρυντικά για κάθε έγκλημα που διαπράττει ο κάθε χρήστης. Αντιμετωπίζουμε το χρήστη ως ένα άνθρωπο με προβλήματα και με επιπλέον ένα μεγάλο πρόβλημα, αυτό της εξάρτησης όχι όμως σαν ψυχιατρική περίπτωση..

4. Πολλοί είναι αυτοί που πιστεύουν ότι για την εξάπλωση των ναρκωτικών ευθύνεται αποκλειστικά η νομοθετική τους καταστολή. Γνωρίζουν άραγε οι υποστηρικτές των απόψεων αυτών ότι από τα 1898 έως τα 1914 η ηρωίνη κυκλοφορούσε ελεύθερη και πουλιόταν ακόμα και στα περίπτερα; Γνωρίζουν άραγε ότι σ’ αυτό το διάστημα της ελεύθερης διακίνησης, μόνο στην Αμερική ο αριθμός των εξαρτημένων από ηρωίνη ξεπέρασε τους 200.000;

5. Μια άλλη μερίδα θέλει να πιστεύει ότι το πρόβλημα θα λυθεί με καλά οργανωμένη αστυνομική καταστολή. Με τη σύλληψη των εμπόρων και τη θανατική τους καταδίκη. Δεν γνωρίζουν όμως ότι η διεθνής εμπειρία και στον τομέα αυτό είναι αρνητική. Εκεί που εφαρμόστηκε η θανατική ποινή δεν έπαψαν να κυκλοφορούν οι απαγορευμένες ναρκωτικές ουσίες αλλά απλούστατα ανέβηκε η τιμή τους, αφού το ρίσκο που έπρεπε να πάρει ο νέος έμπορος ήταν υψηλότερο. Δεν γνωρίζουν ίσως ακόμα ότι σε χώρες όπως επί παραδείγματι η Τσεχοσλοβακία που δεν υπήρχε εργαστήριο ηρωίνης και δεν κυκλοφορούσε μέχρι πριν από μερικά χρόνια η ηρωίνη, οι νέοι με προβλήματα κατέφευγαν σε αυτοσχέδια σκευάσματα -“χαρμάνια” όπως τα ονόμαζαν στην γλώσσα τους- εξαντλώντας όλη την επινοητικότητά τους.

6. Η θεραπεία αποτελεί διαδικασία μάθησης νέων δεξιοτήτων και διαπροσωπικών ικανοτήτων. Είναι υπόθεση αλλαγής και προσωπικής ανάπτυξης. Με κανένα τρόπο δεν μπορεί να επιβληθεί. Στην Αμερική όπου δοκιμάστηκαν στις αρχές τις δεκαετίας του ΄50 προγράμματα αναγκαστικής αποτοξίνωσης το ποσοστό επιτυχίας υπήρξε 0%.

7. Το σωματικό στερητικό σύνδρομο δεν αποτέλεσε ποτέ σημαντικό πρόβλημα στη θεραπεία της εξάρτησης. Οι ίδιοι οι χρήστες αποτοξινώνονται σωματικά δέκα και είκοσι φορές το χρόνο, “στανιάρουν” όπως λένε στη γλώσσά τους και αυτό το επιτυγχάνουν μόνοι τους ή με την βοήθεια κάποιων φίλων τους. Το πρόβλημα ήταν και θα παραμείνει στο μέλλον αυτό που συνηθίζουμε αποκαλούμε ψυχολογική εξάρτηση. Η αλλαγή δηλαδή του τρόπου ζωής , η έξοδος από την παθητικότητα, η ανάληψη της ευθύνης της ζωής τους, με ένα δημιουργικό τρόπο που να ευχαριστεί τους ίδιους και να τους καταστεί χρήσιμους για τους άλλους.

8. Φορέας της θεραπευτικής πρότασης δεν θα πρέπει να είναι απ’ ευθείας το κράτος και οι μηχανισμοί του. Τα κρατικά θεραπευτικά προγράμματα είναι συνήθως καταδικασμένα να αναπαράγουν και να εκφράζουν την κατεστημένη ιδεολογία που ο χρήστης ναρκωτικών ουσιών έχει έμμεσα απορρίψει. Τις μορφοποιημένες πρωτοβουλίες ευαισθητοποιημένων πολιτών οφείλει το κράτος να ενισχύει οικονομικά εφόσον τις κρίνει αξιόπιστες, ενώ θα πρέπει να διαφυλάσσεται η ιδεολογική και φιλοσοφική αυτονομία τους. Η αξιοπιστία τέτοιων προτάσεων θα κριθεί στην πράξη από την δυνατότητα τους να αποτελέσουν υπόδειγμα εναλλακτικού ήθους για τον χρήστη και ανάχωμα στην συνεχιζόμενη έκπτωση των αξιών για την κοινωνία.

9. Οι θεραπευτικές κοινότητες δεν αποτελούν την συνολική απάντηση στο πρόβλημα της εξάρτησης. Μπορούν όμως να διαθέτουν τα εργαλεία και την τεχνογνωσία τους σε προγράμματα πρόληψης. Το πρόβλημα δεν θα λυθεί αν δεν υπάρξει ευαισθητοποίηση, ενεργοποίηση και συστράτευση του κάθε απλού πολίτη. Τα στεγνά θεραπευτικά προγράμματα που καλλιεργούν με συνέπεια, συλλογικότητα, ειλικρινείς και τίμιες σχέσεις, αλληλεγγύη, φιλότητα και γενικά προάγουν προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη μπορούν να αποτελούν παραδείγματα πραγματικής και όχι ψευδαισθησιογόνας κάλυψης των ανθρωπίνων αναγκών. Η ιδέα ενός κόσμου ελεύθερου από ναρκωτικά ελεύθερου από “πρέζες” και πρέζα μπορεί να ξεκινήσει μέσα από τις θεραπευτικές μικροκοινωνίες και να εξαπλωθεί σ’ όλο τον κοινωνικό ιστό. Φορείς αυτής της ιδέας οι ίδιοι οι πρώην χρήστες που έχουν βιώσει στο έπακρο τα αρνητικά της κατάχρησης φαρμακευτικών ουσιών.

10. Οι ρίζες του προβλήματος θα πρέπει να αναζητηθούν στις κοινωνικές δομές, τα ψυχολογικά αδιέξοδα, στην ποιότητα των οικογενειακών και διαπροσωπικών σχέσεων, την ποιότητα της ζωής, στην υποβάθμιση και καταστροφή του φυσικού μας περιβάλλοντος, με λίγα λόγια στο ίδιο το αναπτυξιακό μας μοντέλο. Αυτό το αναπτυξιακό μοντέλο, που με επιλεγμένες διαδικασίες παθητικοποίησης, μετατρέπει τον άνθρωπο σε δέκτη \ καταναλωτή, που απευθύνεται στα συναισθηματικά του αντανακλαστικά, όχι στα συναισθήματά του, που περιφρονώντας τις πραγματικές συναισθηματικές του ανάγκες, του επέβαλλε την άποψη, ότι ολοκληρωμένη είναι η ανθρώπινη ύπαρξη όχι όταν συλλογάται ελεύθερα και καλλιεργεί τις πνευματικές της αξίες , αλλά όταν συσσωρεύει εξουσία και χρήμα, έδειξε πλέον τα όριά του.
Είναι τραγικό και λυπηρό μαζί. Οι χιλιάδες νέοι που αργοπεθαίνουν από τα ναρκωτικά, επειδή ακριβώς ασυνείδητα αρνούνται ή αν θέλετε δεν έχουν τα κατάλληλα εφόδια για να αντέξουν τον παράλογο και αντιανθρώπινο κόσμο που τους προτείνουμε, μας επιβάλλουν να προβληματιστούμε και να αναθεωρήσουμε τις επιλογές μας. Είναι η μόνη διέξοδος που έχουμε. Είναι η μόνη δυνατότητα να κτυπήσουμε το πρόβλημα στην ρίζα του.
Αν δεν αλλάξουμε την πορεία μας, τότε θα συνεχίζουμε να είμαστε ανήμποροι θεατές ενός δράματος ,που δεν δηλώνει μόνο τον βαθμό παρακμής του πολιτισμού μας, αλλά μας χρεώνει με τεράστιες προσωπικές ευθύνες.