ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑΣ

Γενικές πληροφορίες

Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας είναι ένα ερευνητικό πρόγραμμα του Τμήματος Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.) και λειτουργεί από το Φεβρουάριο του 2001. Χρηματοδοτείται από τον Οργανισμό κατά των Ναρκωτικών (Ο.ΚΑ.ΝΑ.). Τη διαχειριστική ευθύνη του προγράμματος έχει η Επιτροπή Ερευνών του Α.Π.Θ. Επιστημονικός Υπεύθυνος του προγράμματος είναι ο κ. Φοίβος Ζαφειρίδης, ψυχίατρος, αναπληρωτής καθηγητής Κλινικής Ψυχολογίας. Βασικοί στόχοι του προγράμματος είναι:
· Η προαγωγή της αυτοβοήθειας για την αντιμετώπιση της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες και γενικότερα των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων.
· Η εκπαίδευση των λειτουργών υγείας σε νέους ρόλους εμψύχωσης και περιφερειακής υποστήριξης πρωτοβουλιών των πολιτών.
· Η έρευνα δράσης για τις εφαρμογές της αυτοβοήθειας στην αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων.
Η λειτουργία του προγράμματος βασίζεται στον προβληματισμό που αναπτύσσεται διεθνώς για την κατακόρυφη αύξηση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων[1] και την αδυναμία ουσιαστικής αντιμετώπισης τους από τις κυρίαρχες πολιτικές υγείας. Το πρόγραμμα επιχειρεί να αξιοποιήσει την εμπειρία από τις πλέον επιτυχημένες προσπάθειες αντιμετώπισης των διαφόρων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και κυρίως του προβλήματος της εξάρτησης, οι οποίες βασίστηκαν στην έννοια της αυτοβοήθειας και της αμοιβαίας βοήθειας [2], [3]. Πιο συγκεκριμένα επιχειρεί να προτείνει νέους τρόπους παρέμβασης, που να βασίζονται στην ενεργοποίηση των πολιτών για την αντιμετώπιση των προβλημάτων τους, μέσα σε ένα πλαίσιο συλλογικότητας και αλληλεγγύης.

Προβληματισμοί που οδήγησαν στη δημιουργία του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας

Η εμπειρία και οι προβληματισμοί που συσσωρεύτηκαν από τις θεραπευτικές προσπάθειες δεκαετιών για την αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και κυρίως της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες, έδωσαν το έναυσμα για τη δημιουργία του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας.
Η συνεχής αύξηση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και η αδυναμία ουσιαστικής αντιμετώπισής τους από τα διάφορα επαγγελματικά προγράμματα, καθίστανται ολοένα και πιο φανερά στις μέρες μας (Simpson, 1986)[4]. Η μέχρι σήμερα εμπειρία των θεραπευτικών προσεγγίσεων στον τομέα των εξαρτήσεων, έχει αναδείξει ως την πλέον αξιόπιστη διαχρονικά λύση τις ομάδες αυτοβοήθειας, καθώς και εκείνες τις προσπάθειες που βασίστηκαν στις αρχές της αυτοβοήθειας (Chapel, 1997· Miller, 1997· Ζαφειρίδης, 2001, 1987)[5].
Μια σύντομη ιστορική ανασκόπηση αποκαλύπτει ότι οι ομάδες των Ανωνύμων Αλκοολικών (Α.Α.) που πρωτοεμφανίστηκαν το 1935, αποτέλεσαν και συνεχίζουν να αποτελούν την πιο αποτελεσματική απάντηση στο πρόβλημα του αλκοολισμού. Η ραγδαία εξάπλωση των Ανωνύμων Αλκοολικών, τις κατέστησε την πολυπληθέστερη ομάδα αυτοβοήθειας σε παγκόσμιο επίπεδο και ασφαλώς τη θεραπευτική πρόταση για τον αλκοολισμό με τα περισσότερα μέλη. Η ποιότητα της δουλειάς που γίνεται στις ομάδες αυτές, είναι πλέον αναγνωρισμένη από τα επίσημα θεραπευτικά προγράμματα πολλών χωρών και από ειδικούς της ψυχικής υγείας (Makela, Arminen, Bloomfield, Eisenbach-Stangl, Bergmark, Kurube, Mariolini, Olafsdottir, Peterson, Phillips, Rehm, Room, Rosenqvist, Rosovsky, Stenius, Swiatkiewicz, Woronowicz & Zielinski, 1996)[6]. Η ηθική και πνευματική διάσταση του προβλήματος της εξάρτησης και η σημασία τους για τη θεραπεία, τέθηκαν ουσιαστικά για πρώτη φορά από τους Ανώνυμους Αλκοολικούς και οδήγησαν στη δημιουργία ομάδων αυτοβοήθειας για διάφορα προβλήματα, οι οποίες βασίστηκαν στη φιλοσοφία των Α.Α. (Ναρκομανείς Ανώνυμοι, Ανώνυμοι Παχύσαρκοι, κ.α.). Γεννήθηκε έτσι το κίνημα των Ανωνύμων - το μακροβιότερο και πολυπληθέστερο ίσως κίνημα πολιτών του 20ου αιώνα.
Επιπλέον, στον τομέα της εξάρτησης από τα ναρκωτικά, η αυτοβοήθεια είναι συνδεδεμένη με τις πλέον επιτυχημένες θεραπευτικές προσπάθειες. Η φιλοσοφία των Ανωνύμων Αλκοολικών επέδρασε στη θεραπεία των εξαρτημένων από τα ναρκωτικά άμεσα - με τη σύσταση των Ανωνύμων Ναρκομανών - αλλά και έμμεσα - με τη δημιουργία του Synanon, που όπως είναι γνωστό επηρεάστηκε καθοριστικά από τους Ανώνυμους.
Ιστορικά, οι πρώτες προσπάθειες θεραπείας των εξαρτημένων χαρακτηρίζονταν από την τάση να αντιμετωπίζεται η εξάρτηση από μια ψυχοτρόπο ουσία με τη χορήγηση μιας άλλης φαρμακευτικής ουσίας. Είναι γνωστό το παράδειγμα της κοκαΐνης που όταν πρωτοανακαλύφθηκε, θεωρήθηκε ότι μπορεί να θεραπεύσει τους εξαρτημένους από μορφίνη. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί μια νέα γενιά εξαρτημένων, αυτή τη φορά από κοκαΐνη. Για τους εξαρτημένους από κοκαΐνη, στα 1898, προτάθηκε ως θεραπεία μια καινούργια -τότε- ουσία που ανάμεσα στα άλλα θεράπευε και την εξάρτηση από κοκαΐνη. Η ουσία αυτή ήταν η ηρωίνη, η οποία γρήγορα διέψευσε τις προσδοκίες, προσθέτοντας ένα ακόμη πρόβλημα, αυτό της εξάρτησης από ηρωίνη. Στη δεκαετία του 1950, η ανακάλυψη των ψυχοφαρμάκων έδωσε νέες ελπίδες αλλά το αποτέλεσμα ήταν και πάλι το ίδιο. Η εξάρτηση από ουσίες θεωρούνταν πλέον ανίατη (Ζαφειρίδης, 1987)[7].
Η πρώτη προσπάθεια που απέδωσε πραγματικά θεραπευμένους χρήστες σκληρών ναρκωτικών ήταν το Synanon. Επρόκειτο για ένα αυτοδιαχειριζόμενο και αυτοχρηματοδοτούμενο κοινόβιο που δημιουργήθηκε από τον Charles Dederich, ένα πρώην μέλος των Ανωνύμων Αλκοολικών. Το κοινόβιο αυτό λειτουργούσε με βάση τις αρχές της αυτοβοήθειας. Παράλληλα συστάθηκαν οι ομάδες των Ανωνύμων Ναρκομανών, οι οποίες αποτέλεσαν μια επίσης αποτελεσματική πρόταση στην αντιμετώπιση της εξάρτησης. Αλλά και διαχρονικά, τα επαγγελματικά θεραπευτικά προγράμματα με τη μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα ήταν εκείνα που κατάφεραν να ενσωματώσουν και να θέσουν ως βασικό άξονα λειτουργίας τους τη φιλοσοφία και τις αρχές της αυτοβοήθειας. Αυτό μαρτυρούν τα αποτελέσματα των διαφόρων σχετικών προγραμμάτων και κυρίως των θεραπευτικών κοινοτήτων στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας τους (Daytop, Phoenix House, Ιθάκη στην Ελλάδα) (Ζαφειρίδης, 1998)[8]. Ωστόσο, τα επαγγελματικά θεραπευτικά προγράμματα υπολείπονται σημαντικά σε διάρκεια και σταθερότητα αποτελεσμάτων των γνήσιων προσπαθειών αυτοβοήθειας, γεγονός που επέτεινε τον προβληματισμό μας σχετικά με την αναγκαιότητα δημιουργίας ενός προγράμματος προαγωγής της ιδέας και των πρακτικών της αυτοβοήθειας.
Πέρα όμως από το παράδειγμα της εξάρτησης οι ομάδες αυτοβοήθειας είναι ιδιαίτερα διαδεδομένες και σε πολλούς άλλους τομείς. Στη δυτική Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική λειτουργούν ομάδες αυτοβοήθειας για ανθρώπους που αντιμετωπίζουν προβλήματα σωματικής και ψυχικής υγείας. Ευρύτατα γνωστές και με πολλά μέλη είναι οι ομάδες αυτοβοήθειας για διαβητικούς, φορείς του Aids, καρκινοπαθείς, ανθρώπους με σκλήρυνση κατά πλάκας και πολλές άλλες σωματικές ασθένειες. Επίσης πολύ μεγάλη ιστορία έχουν τα κινήματα αυτοβοήθειας ψυχικά πασχόντων στη δυτική Ευρώπη, ενώ πολλές είναι οι ομάδες αμοιβαίας βοήθειας για ανθρώπους με ψυχικά προβλήματα. Στις Η.Π.Α. ένας στους δέκα ενήλικες έχει συμμετάσχει κάποια στιγμή στη ζωή του σε ομάδα αυτοβοήθειας, ενώ στη Γερμανία τα μέλη των ομάδων αυτοβοήθειας ξεπερνούν τα δύο εκατομμύρια (Matzat, 2000). Η τεράστια διάδοση των ομάδων και η αυξημένη αποτελεσματικότητα τους, έχει οδηγήσει τους υπεύθυνους για τη χάραξη των πολιτικών υγείας σε αυτές τις χώρες, να δείξουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Για πολλούς μάλιστα οι ομάδες αυτοβοήθειας αποτελούν μετά το δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα, τον τρίτο πυλώνα του συστήματος υγείας.
Που οφείλεται όμως η αυξημένη αποτελεσματικότητα των ομάδων αυτοβοήθειας; Το ερώτημα αυτό είναι δύσκολο να απαντηθεί, εάν δεν επιχειρηθεί κατ' αρχήν μια προσέγγιση των αιτιοπαθογενετικών μηχανισμών των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων στους οποίους άλλωστε απαντά η αυτοβοήθεια. Θεωρούμε ότι τα διάφορα ψυχοκοινωνικά προβλήματα όπως η κατάχρηση ψυχοτρόπων ουσιών, η εφηβική παραβατικότητα και αυτοκτονικότητα, η βία, ο γεροντικός αλκοολισμός κ.α. στο βαθμό που σήμερα απαντώνται, αποτελούν συμπτώματα ενός συστήματος που βρίσκεται σε κρίση. Το σύγχρονο αναπτυξιακό μοντέλο, χαρακτηρίζεται από μια σειρά φαινομένων όπως ο υψηλός ανταγωνισμός, η αναγωγή του πλούτου σε υπέρτατη αξία, η εντατικοποίηση των ρυθμών εργασίας και ζωής γενικότερα. Το μοντέλο αυτό τείνει να προάγει τη μοναξιά, τον εγωκεντρισμό, την παθητικότητα, την αποπροσωποποίηση του ατόμου, τον αποκλεισμό όσων δεν ανταποκρίνονται στις απάνθρωπες απαιτήσεις του, ενώ παράλληλα αποτελεί τροχοπέδη για την κάλυψη βασικών ανθρώπινων αναγκών, όπως η ανάγκη για συντροφικότητα, αλληλεγγύη, ειλικρινείς και έντιμες ανθρώπινες σχέσεις. Η μη κάλυψη τέτοιων συναισθηματικών, πνευματικών και ηθικών αναγκών συνδέεται στενά με την κατακόρυφη αύξηση της ατομικής ψυχοπαθολογίας και κατ’ επέκταση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων (Ζαφειρίδης, 1988, 1987)[9].
Η αυτοβοήθεια αναδεικνύεται ως αξιόπιστη εναλλακτική λύση, καθώς βασικός της άξονας είναι η ενεργοποίηση των πολιτών για την αντιμετώπιση των προβλημάτων τους, μέσα σε ένα πλαίσιο συλλογικότητας και αλληλεγγύης. Βασικά χαρακτηριστικά της αυτοβοήθειας είναι η αυτενέργεια και η ανάληψη προσωπικής ευθύνης και κατά συνέπεια η αναίρεση της παθητικότητας, η οποία φαίνεται να χαρακτηρίζει σήμερα τη στάση των πολιτών σε ζητήματα υγείας. Η αναίρεση της παθητικότητας, η ανάληψη ευθύνης από τους ίδιους τους ενδιαφερόμενους και όχι η εκχώρησή της σε πολυπράγμονες ειδικούς, η συνάντηση ανθρώπων που συγκροτούν κοινότητες προσώπων και όχι απρόσωπων «περιστατικών» που απλώς συμπίπτουν σε κάποια άκαμπτη διαγνωστική κατηγορία, είναι παράγοντες που συμβάλλουν καθοριστικά στην αποτελεσματικότητα των ομάδων αυτοβοήθειας. Οι παράγοντες αυτοί ευνοούν σημαντικά την καλλιέργεια ανθρωπιστικών αξιών και την κάλυψη βασικών αναγκών που είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της ψυχικής και σωματικής υγείας αλλά και την αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου.
Η νέα αυτή πρόταση που θέτει στο επίκεντρο της δράσης τον άμεσα ενδιαφερόμενο πολίτη, επαναπροσδιορίζει ταυτόχρονα το ρόλο του ειδικού, λειτουργού υγείας. Στο πλαίσιο αυτό, οι ειδικοί οφείλουν να αποστασιοποιηθούν από τους παραδοσιακούς ρόλους ανάληψης ολοκληρωτικής ευθύνης για την επίλυση των προβλημάτων, άρα περαιτέρω παθητικοποίησης των πολιτών και διαιώνισης του φαύλου κύκλου των προβλημάτων υγείας. Ο νέος ρόλος των ειδικών οριοθετείται σε ρόλο εμψυχωτών και συμβούλων κινητοποιημένων πολιτών. Δηλαδή πολιτών, οι οποίοι συμφωνούν ότι μόνο η δική τους ενεργή και υπεύθυνη συμμετοχή μπορεί να διασφαλίσει την ουσιαστική αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας. Αλλά και ο απεγκλωβισμός και η απελευθέρωση των ίδιων των επαγγελματιών υγείας προϋποθέτουν την αποδοχή του νέου μοντέλου αντιμετώπισης των προβλημάτων που, αναστρέφοντας την υφιστάμενη αδιέξοδη κατάσταση, θέτει στο κέντρο της δράσης τον πολίτη και τις τοπικές κοινωνίες, τοποθετώντας τους εξειδικευμένους επαγγελματίες υγείας στην περιφέρεια του κύκλου, σε ρόλους πλαισίωσης των πρωτοβουλιών των πολιτών και της τοπικής κοινωνίας με παροχή τεχνογνωσίας (Ζαφειρίδης, 2000)[10].
Στα πλαίσια αυτά, δημιουργήθηκε το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας και έθεσε σαν κεντρικό του στόχο την προαγωγή της ιδέας και των πρακτικών της αυτοβοήθειας στην αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων.

Δράσεις του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας.

Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας από την έναρξη της λειτουργίας ανέπτυξε μια σειρά από δράσεις για την επίτευξη των στόχων του. Κεντρική πολιτική επιλογή του προγράμματος - απόλυτα συνεπής με τον προβληματισμό που αναπτύσσεται για την ουσιαστική αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας - είναι η συνδιαμόρφωση των δράσεων με τους ανθρώπους στους οποίους αυτές απευθύνονται [11]. Οι δράσεις του προγράμματος δεν αποτελούν εφαρμογές θεωρητικών μοντέλων και σχημάτων από πλευράς ειδικών, αλλά προϊόν συνεχούς αλληλεπίδρασης με τους εκάστοτε ενδιαφερόμενους και εμπλεκόμενους.
Οι δράσεις που αναπτύχθηκαν από την έναρξη της λειτουργίας του προγράμματος αφορούσαν σε ένα μεγάλο βαθμό την προαγωγή της αυτοβοήθειας στην αντιμετώπιση του προβλήματος της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες και στην εκπαίδευση λειτουργών υγείας σε νέους ρόλους παρέμβασης με άξονα τη φιλοσοφία και τις εφαρμογές της αυτοβοήθειας. Αναπτύχθηκαν επίσης δράσεις που αφορούσαν την προαγωγή της αυτοβοήθειας σε άλλους τομείς όπως η πρόληψη των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και η υποστήριξη δημιουργίας ομάδων αυτοβοήθειας για ζητήματα σωματικής και ψυχικής υγείας. Πιο συγκεκριμένα οι δράσεις του προγράμματος είναι οι εξής:

Α. Ανοικτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και Μελών Οικογενειών Χρηστών.
Στα πλαίσια του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας έχει αναπτυχθεί το Ανοικτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και Μελών Οικογενειών Χρηστών. Βασικός άξονας της λειτουργίας του Ανοικτού Προγράμματος είναι η προαγωγή της αυτοβοήθειας στην αντιμετώπιση της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες. Βασικός στόχος του Ανοικτού Προγράμματος είναι η υποστήριξη των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης από ναρκωτικά και αλκοόλ και των οικογενειών τους.
Ο στόχος αυτός επιτυγχάνεται:
· Με τη συμμετοχή των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης στις δράσεις του Ανοικτού Προγράμματος.
· Με τη διασύνδεση των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης με τις ομάδες αυτοβοήθειας των 12 βημάτων (Α.Α. και Ν.Α.) λειτουργούν στη Θεσσαλονίκη, οι οποίες είναι εντελώς ανεξάρτητες από το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας και λειτουργούν αυτόνομα.
Οι δράσεις που αναπτύσσονται στα πλαίσια του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης είναι: α) Το Ημερήσιο Κέντρο Υποστήριξης Εξαρτημένων Ατόμων, β) Οι Ομάδες Υποστήριξης – Κινητοποίησης Ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης, γ) Η Υποστήριξη σε ιατρικά, νομικά, εκπαιδευτικά ζητήματα, δ) Οι Δράσεις Ευαισθητοποίησης σε Πολιτιστικά, Κοινωνικά, Οικολογικά Ζητήματα, ε) Τα Σεμινάρια Εκμάθησης Ηλεκτρονικών υπολογιστών, ξένων γλωσσών, στ) Η Διευκόλυνση Λειτουργίας Ομάδων Αυτοβοήθειας, η) Η Υποστήριξη στην Κοινωνική και Επαγγελματική Ένταξη.

Β. Οι Δράσεις που αφορούν την προαγωγή της αυτοβοήθειας σε άλλα ζητήματα.
1. Υποστήριξη δημιουργίας ομάδων αυτοβοήθειας.
2. Ψυχοκοινωνικές Παρεμβάσεις με άξονα την έννοια της αυτοβοήθειας.
3. Δημιουργία κοινωνικού δικτύου.
4. Καταγραφή των συλλόγων και ομάδων που λειτουργούν με άξονα την
αυτοβοήθεια.
5. Ευαισθητοποίηση της Ιατρικής κοινότητας της Θεσσαλονίκης για την
έννοια και τις εφαρμογές της αυτοβοήθειας.
6. Λειτουργία δυναμικής ιστοσελίδας.

Γ. Δράσεις που αφορούν την προαγωγή της αυτοβοήθειας σε θεωρητικό επίπεδο.
1. Ενημέρωση και παροχή τεχνογνωσίας για την έννοια της αυτοβοήθειας
και των εφαρμογών της σε λειτουργούς υγείας.
2. Εκπαίδευση και εποπτεία μεταπτυχιακών και προπτυχιακών φοιτητών
τμημάτων κοινωνικών επιστημών.
3. Εκπαίδευση και εποπτεία εθελοντών.
4. Τράπεζα πληροφοριών για την αυτοβοήθεια.
5. Εκδόσεις εγχειριδίων για την αυτοβοήθεια και τις εφαρμογές της.

[1] Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (2001). Ψυχική Υγεία: Νέα Αντίληψη, Νέα Ελπίδα.
[2] Ζαφειρίδης, Φ. (2001). Ψυχική υγεία και αυτοβοήθεια: Το παράδειγμα των Ν.Α. και Α.Α. Τετράδια Ψυχιατρικής, 73, 22-29.
[3] Miller, N. (1997). Treatment efficacy. In N. Miller, M. Gold & D. Smith (Eds.). Manual of therapeutics for addictions. New York: Willey.
[4] Simpson, D. (1986) 12 year follow up - outcomes of opioid addicts treated in therapeutic communities. In G. DeLeon & J. Ziegenfuss, (Eds.), Therapeutic communities for addictions. Illinois: C. Thomas.
[5] 1. Chapel, J. (1997) Alcoholics Anonymous and Narcotics Anonymous in clinical practice. In N. Miller, M. Gold & D. Smith (Eds.), Manual of therapeutics for addictions. New York: Willey.
2. Miller, N. (1997) Treatment efficacy. In N. Miller, M. Gold & D. Smith (Eds.). Manual of therapeutics for addictions. New York: Willey.
3. Ζαφειρίδης, Φ. (2001) Ψυχική υγεία και αυτοβοήθεια: Το παράδειγμα των Ν.Α. και Α.Α. Τετράδια Ψυχιατρικής, 73, 22-29.
4. Ζαφειρίδης, Φ. (1987) Βασικές αρχές λειτουργίας της αυτοθεραπευτικής κοινότητας. Πανελλήνιο Ψυχιατρικό Συνέδριο, Αθήνα.
[6] Makela, K., Arminen, I., Bloomfield, K., Eisenbach-Stangl, I., Bergmark, K.H., Kurube, N., Mariolini, N., Olafsdottir, H., Peterson, J.H., Phillips, M., Rehm, J., Room, R., Rosenqvist, P., Rosovsky, H., Stenius, K., Swiatkiewicz, G., Woronowicz, B., & Zielinski, A. (1996) Alcoholics Anonymous as a mutual - help movement: A study in eight societies. Wisconsin: The University of Wisconsin Press.
[7] Ζαφειρίδης, Φ. (1987) Βασικές αρχές λειτουργίας της αυτοθεραπευτικής κοινότητας. Πανελλήνιο Ψυχιατρικό Συνέδριο, Αθήνα.
[8] Ζαφειρίδης, Φ. (1998) Οι θεραπευτικές κοινότητες στην Ελλάδα. Ιατρικά Θέματα, 13, 27-30.
[9] 1. Ζαφειρίδης, Φ. (1988) Βασικές θέσεις στο πρόβλήμα της χρήσης εξαρτητικών ουσιών. Πανελλήνια Ενημερωτική Συνάντηση για τα Ναρκωτικά, 3-5/6, Αθήνα.
2. Ζαφειρίδης, Φ. (1987) Βασικές αρχές λειτουργίας της αυτοθεραπευτικής κοινότητας. Πανελλήνιο Ψυχιατρικό Συνέδριο, Αθήνα.
[10] Ζαφειρίδης, Φ. (2000) Γενικές Θέσεις του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών της κοινωνικής κλινικής ψυχολογίας των εξαρτήσεων για τα ψυχοκοινωνικά προβλήματα, την εκπαίδευση και τους ρόλους των λειτουργών υγείας. Κείμενο κανονισμού λειτουργίας του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών Κοινωνικής Κλινικής Ψυχολογίας των Εξαρτήσεων.
[11] Μπαϊρακτάρης, Κ. (1994). Ψυχική υγεία και κοινωνική παρέμβαση. Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις.